Bağla

“Teatr nədir?” – Dünya teatrı və onun tarixi inkişafı

16-03-2021, 12:08

Teatr – insana çatdırmaqda dünya üzərindəki ən təsirli sənət növlərindən biridir. O, yunanca “theatron”, yəni “görmə yeri” sözündən gəlir. Teatr üçün edilmiş çox fərqli və cürbəcür təriflər vardır. Ən çox bilinən teatr tərifi isə Şekspirin (Shakespeare) “teatr insanı insana bağlamaq, insanla insanca danışmaq sənətidir” ifadəsidir. Biz də teatr üçün keçmiş və ya gələcək, olmuş ya da ola biləcək, yaxud da tamamilə xəyali hadisələrin izləyicilər önündə canlandırılması sənəti olduğunu deyə bilərik.

Teatr bir göstərmə sənətidir. Onu digər ədəbi əsərlərdən ayıran ən önəmli fərq budur. Həm də, cəmiyyətin psixologiyasına xitab etməyin ən asan və təsirli yoludur. İçində bu sənətin göstərildiyi quruluşa “teatr”, burada təmsil edilmək üçün hazırlanmış yazıya isə “pyes” deyilir. Günümüzdə modern teatr binası başlıca olaraq 3 hissədən ibarət olur: izləyicilərin oturaraq oyunu izlədiyi auditoriya, oyunun sərgiləndiyi səhnə, səhnənin 2 kənarında və arxasında növbənöv dekorasiya əşyaları və digər ehtiyacların olduğu səhnə arxası.

Tarixi inkişafı

Teatr da başqa sənət növləri kimi dini mərasimlərdən törəmiş, sonra dindən ayrılaraq sənət halına gəlmişdir. Kökündə ilk insanın təbiət hadisələrini bədən hərəkətləri ilə simvolik olaraq təmsil etmək cəhdləri vardır. Avropada Üst Paleolit dövründən (e.ə. 40-10 min il öncə) qalmış mağara rəsmlərində əllərinə və üzlərinə heyvan dəriləri keçirmiş insanların ritmik hərəkətlər etdiyi bilinir. Bunlar maska və kostyum istifadəsinin, beləliklə də, teatrın ilk örnəyi hesab edilir. Maska insanın öz kimliyini aşaraq başqa kimlikləri və daha ümumi varlıqları təmsil etməsinin ən təsirli yollarından biridir. İlkin cəmiyyətlərin animist inanclarına görə, təkrarlanan təbii hadisələrin ruhları, şəxsiyyətləri vardı; bu adamlar sonradan sitayiş nəsnələrinə, tanrılara çevrildi. İnsanlar bəlli zamanlarda edilən mərasimlərdə bu tanrıları təmsil edən maskalara bürünərək öz həyatlarına təsir edən təbii hadisələr üzərində yoxlama qurmağa çalışdılar. Yağış yağdırmaq ya da ovda uğurlu olmaq üçün edilən mərasimlər, rəqslər qaydalı oyunun ilk nümunələri idi. Qədim inancların əksəriyyətində görünən “ölmək və yenidən dirilmək” mövzusu da insanlara verdiyi maskalanmaq və obrazlaşdırma imkanları ilə teatrın çıxış nöqtələrindən biri idi. Fəsillərin dəyişməsi, qışın bahara çevrilməsi kimi təkrarlanan təbiət hadisələri köhnə ili təmsil edən kralın yeni ilin kralı qarşısında məğlub olduğu təntənəli bir mübarizə ilə təmsil edilirdi. Başlanğıc olaraq canlı insanların qurban edildiyi bir mübarizə və ölümlər zamanla simvolizə edilirdi, iki ayrı gücün ölüm və yenidən dirilmə mərasiminə çevrilirdi.
Bəzi ehtimallara görə isə, teatrın qaynağı şamanist inanclardır. Şamanist mərasimlərinin özəlliyi izləyici və iştirakçılara Tanrı səviyyəsində gücün simvolu yerinə, özünü göstərməsi idi. Bu mərasimlərdə müəyyən qaydalara uyğun davranışlarla özündən gedən şaman “o dünya ilə bu dünya” arasında bir vasitə rolu oynayırdı.

Modern qərb teatrı, böyük ölçüdə texniki terminologiyanı, növlərə görə sinifləndirməyi və bir çox mövzunu, səhmdar xarakterlərini və ərazi ünsürlərini örnək aldığı qədim yunan teatrından gəlir. Teatr sənətçisi Patris Pavis (Patrice Pavis) teatrı, teatr dilini, səhnə yazıçılığını və teatrın azadlığını digər nümayiş sənətləri – ədəbiyyat və ümumi incəsənətdən ayıran ifadə kimi təsvir edir. Modern teatr, geniş mənada, xarakterizə olunub, oyunlardan və teatr performanslarından ibarətdir. Teatrla balet formaları, opera (səhnələnən kostyumlu mahnılar və orkestr müşayiətilə performanslar) və digər bir çox formalar arasında əlaqələr vardır.

Klassik və ellinist Yunanıstan

Afina şəhər dövləti qərb teatrının başladığı yerdir. O, festivallar, dini mərasimlər, siyasət, hüquq, atletizm və gimnastika, musiqi, şeir, toy və yas mərasimləri və elmi seminarlardan ibarət olan klassik Yunanıstandakı geniş teatr mədəniyyətinin bir parçası idi.

Şəhər dövlətinin bir çox festivalında iştirak etmək və izləyici olaraq (ya da, xüsusilə, teatr işlərinə üzv olaraq) Dionis festivalına (City Dionysia) qoşulmaq vətəndaşlığın önəmli bir parçası idi. Teatra bənzədiyi anlaşılan və dramatik lüğəti get-gedə tükənməyə başlayan hüquq məhkəməsində ya da siyasi məclisdə göstərilən performanslarda sübut olunan natiqlərin danışıqlarının dəyərləndirilməsi də vətəndaşların bura qoşulmasına daxil idi. Yunanlar həm də dramatik tənqid və teatr memarlığı anlayışlarını təkmilləşdirdilər. Aktyorlar ya həvəskar, ya da ən azından yarı peşəkar idi. Antik yunan teatrı tragediya, komediya və satir (satyr) oyunu olmaqla 3 növ teatrdan ibarət idi.

Afina tragediyası – ən qədim tragediya növü hesab olunur və şəhər dövlətinin teatr mədəniyyətinin önəmli bir bölümünü əhatə edən rəqs teatrı növüdür. E.ə. VI əsrdə bir ara ortaya çıxdıqdan sonra, e.ə. V əsrdə (yunan dünyasına yayılmağa başladıqdan sonra) çiçək açmış və ellinist dönəmin başlanğıcına qədər populyar olmağa davam etmişdir.

E.ə. V əsrdə və e.ə. VI əsrdə yaşanan tragediyanın və minlərlə tamaşanın sadəcə 32-si həyata keçirildi. Esxil (Aeschylus), Sofokl (Sophocles) və Evripidin (Euripides) tam mətnləri var. E.ə. V əsrdə Dionisi (şərab və məhsuldarlıq tanrısı) qeyd edən bayramların bir parçası olaraq edilən yarışlarda (agon) alleqorik olsa da, tragediyanın kökləri öz qeyri-müəyyənliyini qoruyur. Şair Dionisin yarışmasında (səhnə festivallarının ən prestijli olanı) iştirakçı olaraq oyun yazıçıları dörd tragediya və bir tragediya daxil edilmiş teatroloji oyun təqdim etməli idilər. Dionis festivalındakı tragediyaların performansı e.ə. 534-cü il kimi erkən bir tarixdə başlamış ola bilər. Rəsmi qeydlərdə, (*didaskaliai – yun: διδάσκειν – “öyrətmə”) satir oyununa e.ə. 501-ci ildən başlanmışdır.

Bir çox Afina tragediyası yunan mifologiyasındakı hadisələri dramatikləşdirir, ancaq İranın Salamin döyüşündə e.ə. 480-ci ildə hərbi məğlubiyyətləri xəbəri üzərinə farslar cavab hazırladıqları halda, həyatda qalma dramında diqqətəlayiq bir istisna yaradır. Esxil e.ə. 472-ci ildə Dionis festivalında birincilik mükafatı qazananda 25 ildən artıq bir müddətdir ki, tragediya yazırdı. Ancaq yaxın keçmişdəki tragik rəftarı həyatda qalmağın ən qədim dram örnəyidir. 130 illik bir müddətdən sonra filosof Aristotel dramatik nəzəriyyənin ən qədim əsəri olan e.ə. V əsr afinalı tragediyasını, yəni poeziyanı analiz etdi. (E.ə. 335)

Afina komediyası qədim komediya, orta komediya və yeni komediya olmaqla üç dövrə bölünür. Qədim komediya bu gün Aristofanın (Aristophanes) həyatda qalan onbirliyi biçimində qaldığı halda, orta komediyanın böyük hissəsi  itmişdir (yalnız Naukratisin (Naucratis) Afinası (Athenaeus) kimi yazarların nisbətən qısa fraqmentlərində saxlanılır). Yeni komediya əsas olaraq Menandrın (Menander) önəmli papirus parçalarında mühafizə olunub. Aristotel komediyanı gülünc insanlara, acıya və ya fəlakətə səbəb olmayan bir çeşid xəta və ya çirkinliyi təmsil edən bir anlayış kimi izah edirdi.

Roma teatrı

Qərb teatrı romalılar tərəfindən təkmilləşdirilmiş və genişləndirilmişdir. Romalı tarixçi Livi (Livy) e.ə. IV əsrdə romalıların teatrı ilk dəfə Etruskdakı aktyorların performansı ilə təcrübə etdiyini yazırdı. Bekam (Beacham) qeyd olunmuş adamdan öncə bir müddətdir ki, “teatr öncəsi tətbiqlər” ilə tanış olduqlarını bildirir. Antik Roma teatrı küçə teatrının, çılpaq rəqsin və akrobatikanın festival performanslarından Platusun (Plautus) geniş, çəkici komediyalarının səhnələnəcəyi Senekanın yüksək stildəki tragediyalarına qədər inkişaf edən fərqli bir sənət biçimi idi. Roma yerli bir ənənəyə sahib olsa da, e.ə. III əsrdə Roma mədəniyyətinin ellinləşməsi Roma teatrında dərin və enerjili bir təsirə sahib idi və səhnə üçün ən yüksək səviyyədə latın ədəbiyyatının inkişafına yol açdı. Həqiqətən, həyatda qalan Roma tragediyaları, əslində, Roma İmperiyasından gələn tək oyun, 10 dram – 9 dənəsi palilitar – Lutsius Anneus Senekaya (Lucius Annaeus Seneca), Kordobada doğulmuş Stoik filosofuna və Nero müəlliminə yönəldildi.

Sanskrit teatrı

Sanskritcə teatrın ən qədim canlı parçaları e.ə. I əsrdən qalmadır. Erkən dönəmlərdən qalmış arxeoloji sübutların zənginliyi bir teatr ənənəsinin varlığına işarə edir. Qədim Vedalar (dünyadaki ən qədim ədəbiyyat nümunələri arasında tapılan e.ə. 1500-1000-ci illərə aid olan ilahilər) heç bir ipucu vermir (kiçik bir say da dialoq biçimindədir) və Vedik dövrlərinin ritualları teatra dönmüş kimi görünür. Patanjalinin (Patañjali) Mahabhasya (Mahābhāṣya) əsəri sanskritcə teatrın toxumlarının ola biləcəyinə ən erkən istiqaməti verib. E.ə. 140-cı ildən etibarən, qrammatika üzərində edilən bu tezis Hindistandakı teatrın başlanğıcı üçün uyğun bir tarix təklif etmişdir.

Sanskrit teatrının ana mənbəyi kompozisiya tarixi bilinməyən (təxminlər e.ə. 200-cü ildən eramızın 200-cü ilinə qədər dəyişən) və yazarlığı Bharata Muniyə (Bharata Muni) yönəldilən bir xülasə olan “Natyaşastra”dır (Theatre Theise Treaty – Nāṭyaśāstra). Bu andnamə antik dünyada dramaturgiyanın ən mükəmməl əsəridir. Bu əsər aktyorluq, rəqs, musiqi, dramatik iş, memarlıq, kostyumlaşdırma, makiyaj, səhnə dizaynı, şirkət təşkilatçılığı, izləyicilər və yarışmalarla bağlı məsələlərə toxunur və teatrın kökünü mifoloji baxımından açıqlayır. Bunu edərkən əsl teatr tətbiqlərinin yaranması haqqında göstəricilər də təmin edir. Sanskritcə teatr müqəddəs yerə lazımi bacarıqları (rəqs, musiqi və oxuma) öyrətmiş rahiblər tərəfindən (irsi prosesdə) gerçəkləşdirildi. Məqsədi həm öyrətmək, həm də əyləndirmək idi. Səhnə sənətçisi sanskrit teatrının Koodiyattam formasında Surgiva oynamaqdadır.

Kral məhkəmələrinin himayəsində icraçılar səhnə müdiri (sutradhara) tərəfindən idarə olunan və eyni zamanda, hərəkət edə bilən peşəkar şirkətlərə aid idi. Bu vəzifə bir puppeteerinə (“sutradhara’nın əsl mənası, telləri və ya ipləri tutan) bənzər olaraq düşünülmüşdür. Aktyorlar səs və fiziki texnikalarla intizamlı şəkildə öyrədildi. Aktrisalara qarşı hər hansı bir qadağa yox idi, şirkətlərdə hamı kişi, hamı qadın və qarışıq cinsiyyət idi. Bununla birlikdə, bəzi inanclar kişilər üçün uyğun görülməmişdi və qadınlara daha uyğun olduğu düşünülürdü. Bəzi aktyorlar öz yaşlarındakı obrazı oynayarkən, digərləri öz yaşlarından fərqli (qoca və ya cavan) bir rolda oynayırdı. Teatrın bütün ünsürlərindən “Treatrise” real (lokadharmi) və şərti (natyadharmi) olmaqla 2 stildən hərəkətlə (abhinaya) ən çox diqqəti çəkir, ancaq əsas diqqət ikinci üzərində durur.

Bu teatr sanskritcə ədəbiyyatın ən böyük uğuru kimi götürülüb. Qəhrəman (nayaka, nayika) və kloun (vidusaka) kimi hissə sənədi xarakterlərindən istifadə etdi. Aktyorlar bəlli bir tipə aid ola bilirlər. E.ə. I əsrdə Kalidasa (Kālidāsa), şübhəsiz, qədim Hindistanın ən böyük sanskrit dram aktyoru olaraq qəbul edilir. Kalidasa tərəfindən yazılan üç məşhur romantik oyun “Malavikagnimitram” ( Mālavikā and Agnimitra), “Vikramuurvashiiya” (Vikrama and Urvashi – sanskrit: विक्रमोर्वशीयम्) və “Şakuntalanın tanınması”dır (Abhijnānaśākuntala). Son Mahabharata (sans: महाभारतम्) isə ən məşhurudur. O, ingiliscə və almancaya tərcümə edildi. Şakuntala (ingiliscə tərcümədə) Götenin (Goethe) “Faust”una təsir etdi (1808-1832).

Sonrakı böyük teatr aktyoru Bhavabhuti (sans: भवभूति) idi (e.ə. XII əsr). Bu 3 böyük oyunu yazdığı deyilir: “Malati-Madhava”, “Mahaviracharita”, “Uttar Ramacharita”. Bu üçündən son ikisində Ramayananın bütün dastanı vardır. Güclü hind imperatoru Harşanın (606-648) da 3 oyun yazdığı önə sürülüb: komediya “Ratnavali”, “Priyadarsika” və buddist dram “Nagananda”.

Çin teatrı

Çindəki teatr əyləncələrinə Şanq sülaləsi qədər erkən istinadlar var. Onlar, ümumilikdə, xoşbəxtlik, mimes və akrobatik görüntülərdən ibarət idi. Tanq sülaləsi bəzən “1000 əyləncənin çağı” olaraq da bilinir. Bu dönəmdə Minq Huanq musiqili oyun başda olmaqla bir çeşid dram yaratmaq üçün “Armud bağçası” adı ilə bilinən bir aktyorluq məktəbi qurdu. Buna görə də, aktyorlara ümumilikdə “armud bağçası uşaqları” deyirlər. İmperatoriçə Linqin sülaləsi vaxtında kölgə kuklası ilk öncə Çində tanınmış bir teatr biçimi kimi ortaya çıxdı. Pekinli (quzey) və Kanton (güney) olmaqla iki fərqli kölgə kuklası şəkli vardı. Bu iki stil kuklaları düzəltmək üsulu və kuklalar tərəfindən göstərilən oyun növünün əksinə, kuklalar üzərindəki çubuqların yerləşdirilməsi ilə ayırd edildi. Hər iki stil, ümumilikdə, böyük macəra və fantastikanı təsvir edən oyunlar oynayırdı. Çox nadir hallarda siyasi propaqanda üçün istifadə olunan çox stilizə bir teatr biçimi vardı.

Kantonlu kölgə kuklası bu ikisinin ən böyüyüdür. Bu, daha böyük kölgələr yaradan qalın dəri istifadə edilərək düzəldildi. Simvolik rəng də çox məşhur idi, qara rəng dürüstlüyü, qırmızı isə cəsarəti təmsil edir. Kanton kuklalarını kontrol etmək üçün istifadə olunan çubuqlar kuklaların başlarına dik şəkildə bağlanırdı. Beləcə, kölgə yaradılanda izləyicilər tərəfindən görünmürdü. Pekinli kuklalar daha zərif və kiçik idi. İncə, yarı şəffaf dəri yaradılmışdır. Onlar canlı boyalarla boyanmışdı, bu səbəbdən, çox rəngli bir kölgə buraxırdılar. Hərəkətlərini idarə edən incə çubuqlar kuklanın dəri yaxalığına bağlanırdı. Çubuqlar kuklanın bədəninə paralel şəkildə uzadılıb, boynuna bağlanması üçün 90°-lik bir bucaqla çevrilirdi. Kölgə axarkən bu çubuqları görmək olurdu. Bir gövdə ilə birdən çox başın istifadəsini asanlaşdırmaq üçün boyunlara çubuqlar sancılırdı. Başlar istifadə edilməyəndə bir muslin kitabı və ya parça ilə örtülmüş qutuda saxlanıldı. Başlar hər zaman gecə ortadan qaldırılırdı. Bu qədim bir xurafat idi ki, əgər kukla olduğu kimi buraxılsa, gecələr canlana bilərdi. Bəzi kuklaçılar kuklaların yenidən canlanma ehtimalını daha da azaltmaq üçün onların başlarını bir kitabda, cəsədlərini də başqa bir yerdə saxlayacaq qədər məsələni şişirdirdi.

Hökumətin bir vasitəsi halına gəlmədən əvvəl kölgə kuklasının XI əsrdə ən yüksək bədii inkişaf nöqtəsinə gəldiyi söylənilir.

Sonq sülaləsində akrobatika və musiqinin daxil olduğu bir çox populyar oyun vardı. Bunlar Yuan sülaləsində 4 və ya 5 nəfərlik bir tərkibə malik, zaju olaraq da bilinən daha mədəni bir şəklə çevrilmişdir. Yuan teatrı Çində yayıldı və çox saydakı regional şəklə çevrildi. Ən çox bilinəni bu gün də məşhur olan Pekin operasıdır.
“Xiangsheng” da monoloq və ya dialoq biçimində olan ənənəvi Çin komediya performansıdır.

Qərbdə klassik dövr sonrası teatr

Teatr XV və XIX əsrlər arasında qərbdə komediya, dell’arte və melodrama da daxil olmaqla bir çox alternativ forma aldı. Ümumi meyil yunanların və renessansın poetik dramından və xüsusilə, sənaye inqilabı sonrası daha təbii bir nəsr dialoqu tərzinə doğru gedirdi.

Teatr Puritan müdaxiləsi (Puritan Interregnum) səbəbi ilə İngiltərədə 1642-1660-cı illərdə ilk böyük durğunluq dövrünü yaşadı. Teatr günahkar bir şey hesab edildi və puritanlar onu cəmiyyətdən çıxarmaq üçün çox səy göstərdi. Bu durğun dönəmə görə, restavrasiya dövründə II Çarlz 1660-cı ildə hakimiyyətə geri qayıdanda (digər sənətlərlə yanaşı) teatr Çarlz hakimiyyətindən öncəki illərdə sürgün edildiyi Fransadan çox təsirlənərək partlayış yaşadı.

Böyük dəyişikliklərdən biri də yeni teatr evi oldu. Elizabet dönəmində “Globe Theatre”a bənzəyən növlər əvəzinə, aktyorların bir sonrakı hərəkət üçün hazırlıq edə biləcək yerləri və “teatr davranışları” yox idi. Ön sıralarda bir yer düzəldildi. Bunun sayəsində oturmaq daha önəmli oldu, çünki bəzi oturacaqlar açıqca digərlərindən daha yaxşı idi, çünki oturma yeri səhnənin hər tərəfində artıq yox idi. Kral evin ən yaxşı oturacağına sahib olacaqdı. Filip Yakues de Lüterburq (Philippe Jacques de Loutherbourg) da zamanının ən yaxşı dəst dizayneri idi.

Bu zamandan öncəki qarışıqlığın təsirilə səhnəyə qoyulması vacib olan və edilməməli olanlar mövzusunda hələ də bəzi müzakirələr vardı. Vaiz Ceremi Koller (Jeremy Collier) “İngilis səhnəsinin əxlaqsızlığına və mənəviyatsızlığına qısa bir baxış” adlı əsəri ilə bu səhnədə bir lider idi. Bu yazıda yer alan inanclar çoxluqla teatr xaricindəki izləyicilər və puritanların geri qalanları tərəfindən bəyənildi, çünki zamanın dindarlığı vardı. Əsas sual, səhnədə əxlaqsız bir şey görmək, izləyənlərin davranışlarına təsir göstərir, bu da bu gün də müzakirə olunan bir məsələdir.

XVIII əsr daha əvvəl uyğunsuz görünən səhnəyə qadınları tanıtdı. Bu qadınlar şöhrətli olmuş adamlar kimi görünürdü (bundan başqa, fərdiyyətçilik məsələsində renessans humanizmində doğulmağa başlayan bəzi fikirlər sayəsində daha yeni bir konsepsiya idi), digər tərəfdən, səhnədə olduqları və inqilabi xarakterli olmalarına görünürdü. II Çarlz gənc qadınların bir bölümünü oynayan gənc kişiləri sevmirdi, buna görə də, qadınların öz bölümlərini almasını istədilər.
Səhnədə qadınlara izn verildiyi üçün oyun yazarları onları kisiler kimi geyindirməyə və komediya biçimində əxlaqi olaraq yapışmış durumları dar qaçışlarına ara verdilər.

Komediyalar gənclərlə dolu idi və eşq həyatlarını izləyən bir hekayəsi vardı: Şeridanın Skandal məktəbinə çox bənzəyən, oyunun sonlarına doğru, ağıllı və sərbəst fikirli qəhrəmanına olan sevgisini müdafiə edən gənc bir roqu qəhrəmanıdır.
Komediyaların bir çoxu, əsasən, Molyerə (Molière) aid olan fransız ənənəsinin ardından təkrar sürgün edilmələri sonrasında kral və royallarını geri gətirən fransız təsirinə geri dönərək formalaşdı. Molyer komediya, dell’arte, fransız komediya və musiqisini, ən uzun sürən və ən təsirli satirik komediyalarını yaratmaq üçün birləşdirərək komediyanın yazılması və göstərilmə şəklini dəyişdirən inqilabın ən yaxşı komediya yazarlarından biri idi.

Tragediyalar siyasi iqtidarı saxlamaq barəsində bənzər zəfər qazanmışdılar, çünki yaxın tarixli restavrasiya dövrü ucbatından bu, xüsusilə təsirli idi. Fransızlar komediya və tragediya arasında daha böyük bir ayrı-seçkilik etmiş olsalar da, fransız tragediyasının təqlidi idilər. Bunun əksinə olaraq, ingilislər ara-sıra bu cizgini pozdular və tragediyalarına komediya parçaları əlavə etdilər. Komediyada olmayan oyunların yayılmış növləri daha sonra “tragediya burjuaziyası”, “ortaq yaşam tragediyası” kimi adlandırılacaq bir şeydən başqa, ingilis həssaslığına daha çox uyğunlaşdıqları üçün İngiltərədə daha çox populyarlıq qazandılar.

Teatr topluluqları daha əvvəl irəliləyərkən milli teatr fikrini irəli sürmüş Lüdviq Holberqdən (Ludvig Holberg) ilhamlanaraq XIX əsrdə dəstək aldı. Almaniyadakı milli teatrın və “Sturm und Drang” (Fırtına və Coşqu) dövrü şairlərinin fikrinin başlıca müdafiəçisi Hamburq Milli Teatrının (Hamburgische Entreprise) və Seyler teatr şirkətinin (Seyler Theater Company) sahibi olan Abel Seylerdir (Abel Seyler).

XIX əsr ərzində romantizm, melodrama, Viktoriya dövrünün məşhur yazıçısı Sardonun (Sardou) populyar teatr biçimləri, naturalizm və realizmin problemli oyunlarına yol açdı. Feydeanın (Feydeau) oyunları, Vaqnerin (Wagner) operalı “Gesamtkunstwerk”i – tam sənət əsəri, musiqili teatr (Gilbert (Gilbert) və Sulivanın (Sullivan) operaları daxil olmaqla), Burnandın (F.C.Burnand), Gilbert və Vildenin (O.Wilde) hazırlama otağındakı komediyası, simvolizm, Avqust Strindberq (August Strindberg) və Henrix İbsenin (Henrik İbsen) gec dövrün çalışmalarında ekspressionizm və Edvardlı (Edward) musiqili komediya.

Bu meyilliliklər XX əsrdə Stanislavski (K. Stanislavski) və Strazberqin (Lee Strasberg) realizmi, Ervin Piskator (Erwin Piscator) və Bertolt Breştin (Bertolt Brecht) siyasi teatrı, Samuel Beketin absurd teatrı (The Absurd of Samuel Beckett) və Ejen İoneskonun (Eugène Ionesco) teatrı, amerikan və ingilis musiqili oyunları, kollektiv yaradıcılıq nümunələrindən – Coan Litlvudun (Joan Littlewood) teatr emalatxanası, Robert Vilsonun (Robert Wilson) təcrübi və postmodern teatrı, Avqust Vilson ya da Tomson (Thomson) şosesinin postkolonialist teatrı, Avqust Boalın (Augusto Boal) məzlumlar teatrındakı Robert Lepaj (Robert Lepage) kimi aktyorların və idarəçilərin şirkətləridir.

Şərq teatrı ənənələri

Hind teatrının ilk forması sanskrit teatrı idi. O, yunan və Roma teatrının inkişafından sonra və Asiyanın digər bölgələrində teatrın inkişafından əvvəl başladı. E.ə. II-I əsrlər arasında bir zamanlar ortaya çıxmış və I əsrlə X əsr arasında inkişaf etmişdir. Bu tarix yüzlərlə oyunun yazıldığı Hindistan tarixində nisbi sülh dönəmidir. Kabuki (yapon xalq teatrı növü), Noh və Kyogenin (yap: 能 , 狂言) yapon formaları XVII əsrdə inkişaf etdi. Orta dövr İslam dünyasındakı kukla teatrı (əl kuklaları, kölgə oyunları və kukla istehsalı daxil olmaqla) və “ta’ziya” kimi də bilinən ağıya bənzər canlı oyunlar müsəlman tarixinin hadisələri ilə bağlıdır. Şiə İslam oyunları, xüsusilə də, Əlinin oğulları Həsən ibn Əli və Hüseyn ibn Əlinin şəhidliyi ətrafında dönmüşdür. Dünyəvi oyunlar orta dövr ərəb ədəbiyyatında “Akhraja” kimi bilinirdi. O, kukla və ağı teatrlarına nisbətən daha az məşhur idi.